Typografia w pracach dyplomowych

Typografia jest dosyć obszernym zagadnieniem, ogólnie rzecz ujmując dotyczącym problemu użycia znaków pisarskich w dokumentach (zob. typografia). Poniżej prezentuję informacje, które wydają mi się najważniejsze z punktu widzenia osoby piszącej pracę dyplomową (a także prace zaliczeniowe itp.).

Ważne: z przyczyn oczywistych zawsze należy dostosować się do stylu, który ewentualnie narzucić może promotor/opiekun naukowy.

Na marginesie: nie jestem wykształcony w zakresie typografii, wskazówki te są owocem wieloletniego doświadczenia, jednak należy traktować je jako wskazówki a nie prawo. Ponadto osoby kompetentne w tym zakresie proszę o dyskusję błędów, które mogą znajdować się wśród wskazówek. Jestem świadomy istnienia normy PN-83/P-55366, nie spotkałem się jednak jeszcze z pracownikiem naukowym, który powoływałby się na nią dając wskazówki dot. składu pracy lub też dając zwroty za błędny skład. Dlatego też wydaje mi się, że odstępstwa od tej normy mogą być konieczne aby skutecznie złożyć pracę dyplomową.

Ustawienia strony

Przyjętym standardem ustawień strony w pracy dyplomowej są:

1. format papieru A4,
2. marginesy 2.5cm z każdej strony, przy czym w miarę możliwości należy zostawić 0.5-1cm na oprawę od strony wewnętrznej (parzyste strony - z prawej, nieparzyste - z lewej przy druku dwustronnym i z lewej przy druku jednostronnym),
3. numeracja stron - tutaj spotykamy się z różnymi konwencjami: na dole w środku strony, na dole po zewnętrznej stronie, u góry na środku lub u góry po zewnętrznej stronie,
4. zwykle nie stosuje się stopki,
5. zwykle nie stosuje się nagłówka,
6. wysokość strony - w miarę możliwości wiersze górne powinny na wszystkich stronach powinny zaczynać się na tej samej wysokości (z tym z reguły nie ma problemu), a dolne, na stronach zapełnionych tekstem, powinny kończyć się na tej samej wysokości (nie zawsze tak jest, jeżeli korzystamy z popularnych pakietów biurowych).

Styl tekstu

Standardowy tekst składamy:

1. Czcionką 12pt (choć zdarza się, że promotor proponuje/narzuca 13pt lub nawet 14pt).
2. krój - niestety Times New Roman, Times,
3. interlinia - 1.5,
4. wcięcie akapitowe - 0.5 do 1.5 firetu (em), tj. wysokości kroju pisma (OpenOffice, a dokładniej - format odt nie udostępnia takiej jednostki, ale 1em to ok 4.5mm). Nie stosujemy do tego celu tabulacji,
5. odstęp między akapitami: tylko po akapicie, nie większy niż 1 wiersz, nie trzeba wcale stosować,
6. unikamy jak ognia tzw. sierot, czyli wiszących słów: jednoliterowe słowa (a, i, w, i tym podobne) nie powinny znaleźć się na końcu żadnego wiersza. Aby tego uniknąć wstawiamy przed nimi tzw. twardą spację. Są promotorzy, którzy widząc zawieszone słowo od razu ,,dają zwrot'', mimo że nie jest to błąd ortograficzny, a typograficzny i jest tylko polsko-czeską ciekawostką typograficzną,
7. unikamy tzw wdów i bękartów i szewców, czyli kończenia akapitów bardzo krótkim wierszem, zaczynania strony (łamu) ostatnim wierszem akapitu i kończenia strony pojedynczym wierszem nowego akapitu. Aby spełnić te wymagania, należy zwykle nieco przeredagować tekst. Pamiętaj: zawsze zaczynaj poprawianie tekstu od pierwszej strony, gdyż zmiany w stronach wcześniejszych powodują, że na kolejnych stronach mogą pojawić się nowe błędy.
8. stosujemy tekst wyjustowany (wyrównany do prawej i lewej) z dzieleniem wyrazów - brak dzielenia wyrazów prowadzi do dużych i brzydkich odstępów międzywyrazowych,

Wyróżnianie tekstu

Tekst wyróżniany może być z kilku powodów. Po pierwsze, inny wyróżniamy tytuły rozdziałów, podrozdziałów i tym podobne fragmenty pracy. Po drugie - możemy chcieć wyróżnić jakiś wyraz lub fragment, aby zwracał na siebie uwagę czytelnika. Ogólnie: w całej pracy należy stosować jednolity sposób wyróżniania.

1. Tytuły rozdziałów, podrozdziałów i ogólnie części pracy wyróżniamy stosując większy rozmiar czcionki (i ewentualnie pogrubienie), tym większy im większa jest część. W przypadku popularnych pakietów biurowych należy do tego wykorzystać style, a nie ,,ręcznie'' zmieniać ustawienia czcionki. Pozwoli to automatycznie generować spisy treści i zapewni (teoretycznie) jednolity skład w całej objętości pracy.
2. Wyróżnianie treści należy wykonywać stosując pogrubienie i pochylenie tekstu (kursywę) (tak, wiem że pochylenie i kursywa to nie to samo). Należy pamiętać o tym, że pogrubienie przyciąga wzrok, a kursywa - nie. Dlatego też fragmenty, które tylko akcentujemy wyróżniamy zwykle kursywą, a pojęcia i słowa kluczowe - wyróżniamy pogrubieniem. Innych sposobów, jak podkreślenie, przekreślenie, kolory czcionki, inne kroje czcionki itp. nie używamy. Nie nadużywamy wyróżnień.

Numeracja i listy:

1. Rozdziały, podrozdziały itd. numerujemy w sposób jednolity, np. 1, 2, 3 dla rozdziałów, 1.1, 1.2, ..., dla podrozdziałów, 1.1.1, 1.1.2, ... dla podpodrozdziałów.
2. Stosujemy listy numerowane i nienumerowane. Listy numerowane numerujemy jednolicie, przy czym numerację każdej listy zaczynamy od 1. Jeżeli listy numerowane są zagnieżdżone, to numerację wszędzie stosujemy konsekwentnie jednakową (np 1.1, 1.2, 1.3 lub 1a, 1b, 1c itd.). Listy nienumerowane zaczynamy myślnikami lub symbolami, byle konsekwentnie.

Wstawki

W każdej pracy znajdą się tzw. wstawki: tabele, wykresy, ilustracje itd. Niestety, jak w przypadku całej typografii są różne w praktyce stosowane konwencje. Ponownie: w całej pracy stosujemy konsekwentnie sposób umieszczania i opisywania wstawek. Pamiętajmy, że:

1. Opisy wstawek mogą znajdować się pod lub nad wstawką. Niektórzy podają, że tabele opisuje się powyżej tabeli, a ilustracje poniżej, niektórzy, że wszystko powyżej, wszystko poniżej itd. Ważne jest to, że opis wstawki to jest opis a nie tytuł. Dobry opis powinien być taki, aby wystarczał do zrozumienia treści zawartej we wstawce. W opisie stwierdzamy fakty, a nie wykonujemy interpretacji (na którą miejsce jest w treści pracy). Zawsze pamiętamy o podawaniu jednostek wielkości mierzalnych, np. tys. sztuk, zł, kg, % itd.
2. Każda wstawka powinna być cytowana w tekście pracy: jeżeli nie ma takiej potrzeby, to i wstawka nie jest potrzebna.
3. Opis powinien być wykonany taką samą czcionką jak treść pracy: nie większą ani nie mniejszą.
4. W przypadku ilustracji i wykresów ich opisy powinny być wykonane takim samym krojem czcionki, w miarę możliwości o tej samej wielkości lub o 1-2pt mniejsze. Muszą być czytelne, co szczególnie trudno zagwarantować w przypadku zamieszczania skanowanych ilustracji.
5. Także tabele powinny być wypełnione takim samym stylem tekstu jak treść (w miarę możliwości; jeżeli jest taka potrzeba, można użyć nieco mniejszej czcionki).
6. Tabela to nie kartka w kratę: nadmiar linii czyni ją nieczytelną. Dobrym zwyczajem jest więc oddzielanie wyłącznie kolumn i wierszy zawierających tytułu lub podsumowania. Uwaga: są promotorzy, którzy ignorując czytelność i względy praktyczne twierdzą, że nie jest to już tabela i... ,,dają zwrot''.
7. Numeracja wstawek powinna być jednolita i ciągła w całej pracy dla danego typu wstawek: Rysunek 1, Rysunek 2, ..., Tabela 1, Tabela 2, ... itd.
8. Praca powinna zawierać spis tabel i spis rysunków.

Uwagi interpunkcyjne itp.:

1. Przecinki, kropki itd. oddzielamy od wyrazów tylko z prawej strony (jak w niniejszym tekście).
2. Nawiasy oddzielamy spacjami od wyrazów tylko z ich zewnętrznej strony i nie oddzielamy od znaków interpunkcyjnych.
3. Jeśli chodzi o cudzysłowy to są dwie szkoły: stawiamy je za znakiem kropki, przecinka itp lub też przed. Pierwsze rozwiązanie jest szczególnie rozsądne, gdy znak interpunkcyjny jest elementem cytowanego tekstu. Drugie rozwiązanie wygląda zwykle lepiej.
4. Stosujemy cudzysłowy polskie: otwierający ,, i zamykający ''. Zagnieżdżone cudzysłowy zwykle stosuje się tzw. francuskie <<, >>.
5. Nie używamy kilkukrotnych znaków ! (np. !!!). Podobno stosowanie kilku !!! świadczy o chorobach umysłowych (?).
6. Stosujemy wielokropek, a nie trzy znaki kropki (popularne edytory tekstu same poprawiają).
7. Odnośników do przypisów bibliograficznych nie oddzielamy spacją od wyrazów.
8. Nie używamy wielokrotnych spacji, znaków nowej linii itd. Zamiast nich stosujemy znaki tabulacji, odstępy międzyakapitowe (przy czym nie widzę powodu stosowania tychże w sposób niejednolity w pracy), znaki podziału strony itd.
9. Zwyczajowo tytułów, opisów obrazków, tabel i przypisów w stopce nie zakańczamy kropką z wyjątkiem przypadku, gdy składają się one z kilku zdań.
10. W pracach naukowych, podobnie jak w oficjalnych pismach unikamy stosowania skrótów takich jak np., itp. itd. Ponadto, pierwszy raz posługując się nazwą skróconą podajemy wpierw jej pełne brzmienie (np. Sąd Apelacyjny, a nie SA). 

Więcej zagadnień, takie jak formatowanie i nazewnictwo przypisów, przypisów bibliograficznych, zagadnienia związane z estetyką, wskazówki językowe, itd. omawiać będę w kolejnych wpisać otagowanych jako praca dyplomowa i typografia.